Cmentarzysko z kręgami kamiennymi w Odrach

Przemierzając trasy turystyczne powiatu chojnickiego, w okolicach miejscowości Odry, gm. Czersk, nad stromym południowym brzegiem rzeki Wdy, można natrafić na ukryte w borach sosnowych głazy i nieco mniejsze kamienie, tworzące tajemnicze kamienne kręgi, niekiedy również otaczające kurhany. Nie wszyscy wiedzą, że są to elementy starożytnej nekropolii, trwającej w tym miejscu w niezmienionym kształcie już od prawie dwóch tysięcy lat.

Cmentarzysko w Odrach należy do jednego z najwcześniej odkrytych, przebadanych, najbardziej znanych oraz największych stanowisk z kręgami kamiennymi (16,91 ha). Warto dodać, że już w 1958 r. został tu utworzony rezerwat archeologiczno-przyrodniczy, który został wpisany na listę dóbr dziedzictwa narodowego. Tajemnicza nekropola znana jest pasjonatom archeologii co najmniej od 160 lat. Pierwszym, który odniósł się świadomie do cmentarzyska w Odrach jako do pomnika kultury był nadleśniczy Feussner. W czasie intensywnej budowy dróg na Pomorzu wydał on zakaz zbierania kamieni z kurhanów i kręgów, co być może uratowało je przed całkowitą dewastacją. Nie bez znaczenia było również duże oddalenie nekropolii od głównych arterii komunikacyjnych i utrudniające transport - piaszczyste, leśne drogi. Dzięki tym czynnikom zachował się do dziś w niezmienionym kształcie monumentalny zespół architektury grobowej.

Cmentarzysko wzbudzało zainteresowanie u wielu badaczy. Między innymi już w 1874 r. pierwsze prace wykopaliskowe (sondaże przy stelach w kilku kręgach) przeprowadził gdański archeolog – amator, lekarz Abraham Lissauer, który błędnie zakwalifikował cały zespół jako obiekt neolityczny. W 1914 r. mierniczy rządowy Paul Stephan z Poznania pomierzył i wykonał plan całego cmentarzyska. Stworzył oryginalną teorię astronomiczną, doszukując się w kręgach swoistego kalendarza prehistorycznego. Uważał, że linie przeprowadzone przez punkty centralne kilku kręgów wskazują w swym przedłużeniu wschód słońca w momencie przesilenia dnia z nocą, czyli po najkrótszej i najdłuższej nocy w roku (tj. 22 czerwca i 21 grudnia). Uważa się, że usytuowanie tych kręgów na linii wschodzącego słońca, może być związane właśnie z kultem słońca wyznawanym przez użytkowników cmentarzyska (ukierunkowanie kręgów - na wschodzące źródło życia).

W 1926 r. prace archeologiczne na stanowisku kontynuował nestor polskiej archeologii – Józef Kostrzewski, który, przebadawszy jeden krąg i 3 kurhany, cmentarzysko w Odrach prawidłowo datował na okres wpływów rzymskich. W latach okupacji niemieckiej pieczę nad obiektem osobiście przejął Himmler i SS. Chciał, by Odry stały się miejscem pielgrzymek Niemców do pomnika „pragermańskiej kultury”. Od 1962 r. na stanowisku trwały wykopaliska prowadzone przez Zakład Archeologii Pomorza Uniwersytetu Łódzkiego, najpierw pod kierunkiem prof. Jerzego Kmiecińskiego, później prof. Tadeusza Grabarczyka. W latach 1976-1986 r. do ekipy naukowej dołączyli prof. Ryszard Bohr i prof. Ludwik Lipnicki – lichenolodzy, którzy obserwowali i badali porosty żyjące na głazach z obiektów grobowych. 6 lat później prof. Ludwik Lipnicki wraz z prof. Józefem Kiszką przeprowadzili inwentaryzację porostów na cmentarzysku w Odrach, wydzielając ok 140 gatunków, niektórych niezwykle cennych i unikatowych. Tej tematyce zostanie poświęcony odrębny artykuł w cyklu Ścieżka wiedzy. Prace badawcze na stanowisku zakończono w 2012 roku.

Cmentarzysko w Odrach zostało założone w latach 70-80 n.e. i było użytkowane do początku III w. n.e. przez przybyłą z północy, ze Skandynawii, ludność gocką, archeologicznie przyporządkowaną kulturze wielbarskiej. Nazwa tego zjawiska kulturowego pochodzi od cmentarzyska położonego w Malborku Wielbarku (przebadanego w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku), gdzie po raz pierwszy wydzielono kulturę gocką.

Nową, rozwijającą się na Pomorzu, kulturę wielbarską wyróżnia przede wszystkim obrządek pogrzebowy, jak również rekonstruowane na jego podstawie wierzenia, gospodarka czy moda wyrażana przez charakterystyczne zestawy ozdób. Obok stosowanej wcześniej kremacji (pochówki zmarłych spalonych), zaczęto stosować inhumację (pochówki zmarłych niespalonych). Charakterystyczne było pojawienie się, wcześniej nieznanych na Pomorzu, monumentalnych założeń przestrzennych w postaci kręgów kamiennych i kurhanów oraz zwyczaj wystrzegania się wyposażania zmarłych w broń i narzędzia. Dominujące wcześniej w grobach przedmioty żelazne ustępowały na rzecz ozdób i części stroju wykonanych z metali kolorowych – brązu, srebra, złota – często bogato zdobionych przy użyciu skomplikowanych technik jubilerskich, takich jak złocenie, filigran, granulacja, inkrustacja czy emaliowanie. W grobach pojawiają się też cenne przedmioty będące importami rzymskimi, np. naczynia terra sigillata czy wyroby szklane – paciorki, całe kolie, pucharki. Niestety, do tej pory niewiele znamy osad, które można by połączyć z użytkownikami tych nekropolii.

Na cmentarzysku w Odrach odkryto 10 kręgów kamiennych o średnicach od 15 do 33 m, 30 kurhanów o średnicy od kilku do kilkunastu metrów i wysokości do 1,5 m, pełniących funkcję grobowców rodzinnych i ok. 627 grobów płaskich (poza kurhanami i kręgami), czasem oznaczonych stelami, czyli dużymi głazami. W trakcie badań pod kurhanem nr II natrafiono na ślady orki pochodzące z III-II w. p.n.e., co jest odkryciem wyjątkowym zarówno w Polsce, jak i Europie. Ślady te można łączyć z ludnością kultury pomorskiej, której osada usytuowana była nieopodal (w odległości ok.200 m). Warto wspomnieć, że kręgi są najstarszymi obiektami na cmentarzyskach gockich, budowanymi w momencie zakładania nekropolii. Można przypuszczać, że, podobnie jak w analogicznych kręgach w Skandynawii, odbywały się w nich wiece starszyzny rodowej, tzw. tingi. Tam zapadały ważne dla plemienia decyzje. Kręgi na ogół były pozbawione pochówków, chociaż w Odrach groby występowały, charakteryzowały się jednak ubogim wyposażeniem lub jego brakiem. Często odkrywano w nich ślady palenisk i fragmenty rozbitych naczyń, co sugeruje, że pełniły funkcje kultowe, np. mogły się tam odbywać stypy pogrzebowe. Niewykluczone więc, że pojedyncze, pozbawione darów groby w kręgach to pochówki rytualne (ofiary z ludzi), złożone w celu zdobycia przychylności bóstw.

Wśród grobów wydzielono pochówki bez wyposażenia poprzez ubogo lub średnio aż po bardzo bogato wyposażone, co świadczy o zróżnicowanym stopniu zamożności, czyli o zróżnicowanej pozycji społecznej Gotów użytkujących to miejsce. Dary grobowe zmarłych najczęściej stanowiły ozdoby i biżuteria (bransolety, zawieszki, wisiorki, kolie z paciorków szklanych, bursztynowych, ceramicznych), elementy stroju (zapinki, części pasa jak sprzączki, okucia, zakończenia ) i oporządzenia jeździeckiego (ostrogi), przedmioty codziennego użytku, w tym ceramika, igły, szydła, przęśliki, elementy skrzyneczek drewnianych z brązowymi okuciami, przy czym warto podkreślić, że pochówki kobiece były znacznie bogaciej wyposażone niż męskie. Żeby poznać kulturę materialną Gotów i zobaczyć to cenne i kunsztowne wyposażenie grobowe zmarłych pochowanych na cmentarzysku w Odrach, trzeba odwiedzić stałą ekspozycję pt. Kultowe miejsce Gotów. Cmentarzysko z kręgami kamiennymi w Odrach prezentowaną przez nasze Muzeum w centrum wsi Odry. Serdecznie zapraszamy do zwiedzania ekspozycji.

Hanna Rząska